Spinoza’nın
politika felsefesi kuramsalın, uygulamada nasıl bir gerçekliğe denk düşüyor
olmasıyla ilgili. O “yeni ya da bilinmedik herhangi bir şey ortaya koymayı
değil, ama sadece kesin ve kuşku götürmez kanıtlar yoluyla pratikle en iyi uyum
gösteren şeyi ortaya” koymaya çalışır. Hobbes gibi Spinoza’da bir doğa durumu
varsayımını kabul eder. Ona göre doğa durumu siyasal olguyu içkin nedenlerle ve
gerçekçi bir bakış açısıyla ortaya koymak için oluşturulmuş bir kuramdır. Fakat
Spinoza, Hobbes gibi ölümüne bir savaşın ve korkunun kol gezdiği bir doğa
durumu tasviri yapmaz. Onda doğa durumu, toplumsal durumdan önce gelir. Doğal
durum ile toplumsal durumu birbirine tamamen zıt iki ayrı alan olarak ele almaz
Spinoza. Çünkü tek töz anlayışının etkisindedir. Bu iki durumda, insanlık
durumunda birleşen ve insani gelişimin bir parçası olan süreçler olarak ortaya
çıkar. Spinoza’da doğa durumunda insan kederli bir duygu olan, korkunun
etkisinde olduğu için edilgindir. Edilgin olduğu için de kendisini
gerçekleştiremez. Kendisini gerçekleştiremediği için de bir farkındalığa
ulaşamaz ve tutkularının esiri olur. Dolayısıyla bu durumda özgürlükten
bahsedemeyiz. İnsan burada ne akla uygun olarak eyler ne de sahte iyilerin
peşinden koşmaktan kendini kurtarabilir. Bu yüzden bütün varlıkların kendi
varlıklarını sürdürebilmek için harcadığı çaba olarak arzunun, insanı hayatının
en yararlı olan anlama yoluna çekmesi gerekir. Çünkü ancak insan, anlayınca bir
takım şeylerin farkına varır ve görmeye başlar. Görmek bu noktada önemlidir.
Çünkü bir arada nasıl birlikte yaşarız sorusunu da bize düşündürür. Bu birlikte
bir arada yaşamak sorunu Spinoza’nın ortak iyi dediği şeyle ancak mümkündür.
Peki nedir bu ortak iyi? Tek tek insanlarda değil de tüm insanlarda bulunan ve
onların ilişkilerini düzenleyen akla uygun olan, en nihayetinde ortaklık tesis
eden bir iyidir bu. Bireyin iyisinin gerçekleşmesi diğer bireylerin iyisinin
gerçekleşmesine bağlıdır. Dolayısıyla burada açık bir şekilde pozitif özgürlük
vardır. Ama işler hayatta böyle yürümediği için ve herkes kendini düşündüğü
için insanlar tutkularının esiri olur. Bu her ne kadar çatışmaya sebep olsa da
insan kendisini korumak, geliştirmek için bencil olmak isteyebilir. Dolayısıyla
bu durumda insanların ne kadar güçleri varsa o kadar da hakları vardır. “Spinoza’nın
TTP’de bir sav biçiminde verdiği(“herkesin hakkı belirlenmiş gücünün yayıldığı
yere kadar yayılır”)(TTP,262) ve TP’de en nihai sonuçlarına kadar geliştirdiği
hak “tanımı”, kuramsal özgünlüğünü hemen gözler önüne serer. Kelimesi
kelimesine okunduğunda bu tanım önceliğin “hak” kavramında değil “güç”
kavramında olduğu anlamına gelir.” Şu halde Spinoza’da Hobbes gibi hakk'ı güç
ile özdeş görür. “Doğal hak ile öyleyse, her şeyin kendileri uyarınca olduğu
doğanın yasalarını ya da kurallarını, yani doğanın gücünün kendisini anlıyorum.
Sonuç olarak tüm doğa’nın gücünün yettiği yere kadar uzanır ve, o halde, bir
insan kendi doğasının yasalarına göre yaptığı her şeyi doğanın egemen hakkı
uyarınca yapar ve doğa üzerinde gücü ölçüsünde hakkı vardır.” Spinoza için
doğal hak sadece insanlar için değil doğanın tümü için geçerlidir. Doğal hak
doğanın gücünün kendisidir. Ve tekil varlığa içkindir. İnsanın gücü doğanın
gücünün bir parçasıdır. Yani insan ile doğa arasındaki ilişki parça bütün
ilişkisi şeklindedir. Eğer insanın gücü Deus sive Natura’nın sonsuz gücünün bir
parçasıysa o zaman insan doğasıyla uyuşan, etkide bulunma gücünü arttıran
insanlarla birleşmeye yönelir. Yani neşeye yönelir. Bu da ondaki sevinç
affactus’unu açığa çıkarır. Ve bu onun eyleme kudretini arttırır. Dolayısıyla
kendisine özgü karakteristik bağıntısıyla uyuşan ya da onu destekleyen etkinin
ideası olarak sevinç affectus’unu hisseden insan, böylelikle etkinliğini de
arttırır. İşte özgürlük tam da bununla ilgilidir. Şu halde insana doğada aklın
rehberliğinde yaşayan başka bir insandan daha yararlı bir şey yoktur. Eğer
insanlar aralarında bir konsensüs yakalarlarsa, güçlerini birleştirirlerse
beraber daha güçlü olurlar. Ve doğa üzerinde her birinin tek başına sahip
olduğundan daha fazla hakkı olur. Güçlerini birleştiren insanların sayısı
arttıkça bu kişilerin sahip olduğu hak da artar. Doğal hakkın gerçek özüne
kavuşması için insanların sivil duruma geçmesi gerekir. Bu bir anda olmaz tabi
tedrici olur. Spinoza açık olarak sisteminde bir zaman kavramdan bahsetmez
fakat biz Deleuze’ün 11 dersinden biliyoruz ki tıpkı zaman da akıl gibi bir
oluşsallık taşır. Ayrıca Spinoza'nın sisteminde her şey geometrik bir şekilde
oluşturulduğu için; zaman kavramı bu sistemle çelişir. Politik topluma geçmek
için önce sözleşme yapmak gerekiyor çünkü sivil durum artık sözleşme sonrası
durumdur. İnsanların birbirleriyle ortak iyi üzerinden ilişkiye girmeleri
karşılığı olan her şey sivil duruma dahildir. Ve ortak iyi böylece insani
ilişkileri düzenler ve yine bu durumda farklılıkları birlik içinde koruyan bir
devlet kurar. Böyle bir sistem içinde insanlar yurttaş haline gelir. Devlet
çoğunluğun gücünün tek bir elden toplanmış hali gibidir. Hakların bütününün
devri gibi şeyler söz konusu değildir. Tıpkı locke’da olduğu gibi birey tüm
güçlerini ve haklarını devretmez. Spinoza bir taraftan Lock’a benzerken, öte
taraftan Spinoza'nın politik toplumu Rousseau’nun cumhuriyetine daha çok benzer.
Politik toplum, politikanın domine edildiği toplumdur. Sözün, iknanın
toplumudur. Burda şiddet barınamaz. Devletin olduğu yerde şiddet olmaz. Eğer
böyle bir toplum varsa politik toplum yok demektir. Spinoza'nın devletinde
mutlak itaat yoktur. Spinoza'nın siteminde devlet hem normatif olarak doğa
yasası tarafından hem de yargı güçlerini ellerinden bırakmayan yurttaşlar
tarafından açık bir şekilde denetlenir. Emprik olarak farklı egemenlik türleri
olsa da Spinoza’ da olan egemen insanları özgürleştiren bir egemendir.
Dolayısıyla insanı özgürleştiren bir egemenlik korku temelli olamaz. Akla uygun
yasalar olmalıdır. Spinoza'nın yaşadığı dönemde farklı farklı yönetim biçimleri
mevcuttur. Aristokrasi, monarşi ve demokrasi. Fakat Spinoza hem kendi perspektifi
hem de içinde yaşadığı ülkedeki mevcut siyasal konjonktür nediyle demokrasinin
baskısı altındadır. O aslında hiçbir zümrenin tam olarak bir ülkeyi tam olarak
yönetebileceğini düşünmez. Demokrasi insanın yetkinleşmesini ve ortak iyiyi
tesis etmede göreli olarak en iyi politik yönetim biçimidir. Çünkü ancak bu
rejim ortak iyiyi tesis ederek insanı yetkinleştirir. Çokluğun bir bir içinde
erimesini ve çoğunluğun tutkularını düzenleyici, halkların birbirleriyle
birleşmelerini doğru olarak örgütleyen, politik bir beden olarak devletin
rejimi Spinozaya göre hiç kuşkusuz demokrasidir. O bu rejimi insanların kendilerini
yetkinleştirmesine ve ortak iyinin tesis edilmesin en uygun gördüğü için
savunur. Akla en uygun politik rejim budur çünkü. Bu rejimde en fazla sayıda
insana en yüksek katılım hakkı verir ve insanların sahip olduğu tüm
potansiyelleri kullanmasını sağlar. Farklılıkları bir arada tutan da bu
rejimdir.
Harika bir yazı.
YanıtlaSil